M. KILARSKI F. MAMUSZKA J. STANKIEWICZ - Zabytki Miasta gdanska - Oliwa.1957, BOOK, archeologia, sztuka, zamki, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Z A B Y T K I M I A S T A G D A Ń S K A
M. KILARSKI F. MAMUSZKA J. STANKIEWICZ
O L I W A
(wykaz zabytków wg stanu z grudnia 1956 r.)
G D A Ń S K - G D Y N I A 1 9 5 7
W Y D A W N I C T W O M O R S K I E
Str. 2
Pamięci prof. Jana Kalińskiego
pracę tę poświęcają
Autorzy
Opracowano przy współudziale Muzeum
Pomorskiego w Gdańsku, Zakładu Historii
Architektury Politechniki Gdańskiej i Komisji Opieki
nad Zabytkami przy PTTK.
Wydano przy zasiłku Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków.
Str. 3,
4
POZNAJMY I CHROŃMY ZABYTKI NASZEGO MIASTA
Zabytkami nazywamy wszystkie wykonane w przeszłości dzieła rąk ludzkich,
ruchome i nieruchome, typowe dla danej epoki i posiadające wartość artystyczną,
kulturalną, historyczną i naukową.
Dzieła te ukazują nam obraz przeszłości naszego narodu, umożliwiają
obcowanie z minionymi pokoleniami, pozwalają poznać ich życie i rozwój,
twórczość i kulturę, ich zajęcia, dążenia i poglądy.
W interesie każdego narodu, każdego społeczeństwa leży zachowanie dla siebie,
dla teraźniejszości i przyszłości wszystkich zabytków, gdyż są one najlepszą
ilustracją i dokumentacją naszych dziejów, są zasadniczą podstawą do naukowego
badania zdarzeń historycznych i ruchów społecznych jakie miały miejsce w
przeszłości.
Obowiązek ochrony zasługujących na zachowanie obiektów zabytkowych
spoczywa na Radach Narodowych, na powołanych specjalnie do tego celu
organach władzy, na całym społeczeństwie, każdym obywatelu i każdym dziecku.
Podkreślić należy, iż ogromną rolę ma tutaj do odegrania n a u c z y c i e l s t w o,
które przy zrozumieniu istoty i ważności zagadnienia odegrać może doniosłą rolę
w dziele ratowania i ochrony skarbów naszej kultury narodowej.
Zabytki chronione są ustawami i rozporządzeniami najwyższych władz
państwowych, a niszczenie ich jest surowo karane.
Na naszym pokoleniu, żyjącym po niszczycielskiej wojnie imperialistycznej,
podczas której hitleryzm dążący do zlikwidowania narodu polskiego kontynuował
w ślad za Prusakami barbarzyńskie zacieranie wszelkich śladów naszej kultury,
spoczywa odpowiedzialne zadanie ratowania i otoczenia najtroskliwszą opieką
wszystkich zabytków, które ocalały z pogromu.
Im lepiej wywiążemy się z tego obowiązku, tym lepsze wystawimy sobie
świadectwo o poziomie naszejocalały kultury. Im wyższa bowiem jest kultura
danego społeczeństwa, tym żywiej występuje w nim kult i głębokie poszanowanie
zabytków, tym serdeczniejsza jest nad nimi opieka i tym pełniejsza świadomość
ich nieprzemijającej wartości.
Do najważniejszych, chronionych ustawą zabytków należą :
1. Grodziska, ślady dawnych osad, cmentarzyska, groby, mogiły, kopce, kręgi
kamienne, obrabiane głazy, figury z kamienia, kopalnie (np. bursztynu), piece
garncarskie.
2. Budowle murowane i drewniane wraz z dekoracją i otoczeniem (ogród, plac),
np. stare chaty, spichrze, stodoły, a także dochowane takie obiekty jak:
prezbiteria, kaplice, wieże, bramy, kolumny, filary, kominki, drzwi itp.
3. Luźno stojące pomniki, nagrobki, kapliczki, figury, krzyże, słupy graniczne,
a także ruiny budowli i pomników.
4. Wybitne pod względem estetycznym grupy budowli, dochowane na gruncie
plany starych miast i dzielnic staromiejskich, ogrody ozdobne oraz aleje, sędziwe
drzewa itp., a także pola bitewne, miejsca ważnych zdarzeń.
5. Przedmioty ruchome: stalle, chrzcielnice, ołtarze, tablice pamiątkowe, szaty i
naczynia obrzędowe, dzwony, rzeźby, obrazy, zbroje, miecze, broń palna,
sztandary, arrasy, dywany, makaty, pasy, kilimy, hafty, koronki, ubiory, meble,
sprzęty, naczynia, zegary, świeczniki, wyroby złotnicze oraz ze szkla, ceramika,
kraty, okucia, zamki, godła, monety, pieczęcie, tłoki mennicze, druki, archiwalia,
rękopisy, autografy, oprawy ksiąg, ludowe sprzęty domowe, wyroby przemysłu
ludowego i inne.
Str.
5..8
RYS HISTORYCZNY TOPOGRAFICZNEGO ROZWOJU OLIWY
Oliwa leży na nadmorskiej równinie u podnóża stromych, ponad 100 m
wysokich wzgórz morenowych. Od strony zachodniej zbiegają ku niej z wyżyny
cztery drogi, z których najbardziej północna jest dawnym traktem pocztowym i
do początku XIX w. główną arterią komunikacyjną prowadzącą z Pomorza
Zachodniego do odległego od Oliwy o 9 km Gdańska. Wymienione drogi schodzą
w dół czterema odrębnymi dolinkami, towarzysząc płynącym po ich dnie bystrym
potokom. Największy z nich - Potok Oliwski
*
- przyjmuje wody trzech
pozostałych i przepłynąwszy następnie przez Oliwę oraz osady Przymorze i
Jelitkowo wpada do Zatoki Gdańskiej.
W miejscu jego wydobycia się z pomiędzy wzniesień na równinę założone
zostało pod koniec XII w. opactwo cysterskie. Fundatorami klasztoru byli książęta
pomorscy, którzy - według - tradycji klasztornej
**
- posiadali w miejscu, gdzie
wznoszą się obecnie ruiny starego pałacu opackiego, własną siedzibę.
*
Ostatnio zwany Potokiem Jelitkowskim.
**
Annales monasterii Ólivensis... curavit P. Czaplewski, Toruni 1916-1918, s. 17,
pod rokiem 1579: "Item abbas [Kasper Jeszke] iussit aedificare pro residentia
Dominorum abbatum domum principum, ubi consueverant habitare funda-tores
huius monasterii".
Podstawowym aktem fundacyjnym klasztoru miał być dokument wystawiony
rzekomo przez księcia Sambora I w dniu 18.III.1178 r. i przyznający cystersom 7
wiosek oraz szereg ważnych przywilejów. Jednak dokument ten, znajdujący się
obecnie w Państwowym Archiwum Wojewódzkim w. Gdańsku jest falsyfikatem
sporządzonym w pierwszej połowie XIII w. przez zakonników dla zastąpienia
oryginału, który zniszczony został zapewne podczas napadu Prusów na Oliwę w
1226 r. Badania wykazały, że przy podrabianiu aktu fundacyjnego nie
dopuszczono się świadomie żadnego fałszerstwa rzeczowego. Błędną może być
jedynie data 1178 r., gdyż dokument pierwotny powstał najprawdopodobniej w
jakiś czas po przybyciu konwentu cysterskiego do Oliwy, które to przybycie, jak
zgodnie wykazują różne źródła, nastąpiło niezawodnie w 1186 r. Bardziej
prawdopodobna datą wystawienia dokumentu przez Sambora I byłby - jak
wynika z najnowszych dociekań polskich badaczy - 2 lipiec 1188 r.
Istnienie w tym czasie O l i w y oraz w jej sąsiedztwie 6 innych wiosek
(Salcowitz, Clambowi, Sterkow, Stanowe, Gransowi, Sincimitz) jest dowodem, że
cystersi nie przybyli do bezludnej okolicy - jak głosi legenda - lecz otrzymali
ziemie od dawna zamieszkałe i w znacznym stopniu zagospodarowane.
Potwierdzają to również liczne odkrycia archeologiczne na terenie Oliwy i jej
sąsiedztwie. Odkrycia te dowodzą niezbicie, że miejscowość ta zamieszkana była
nieprzerwanie przez tę samą ludność od ostatniego okresu epoki brązu (1000-800
lat przed n.e.).
Darowizna Sambora oraz hojne późniejsze nadania na rzecz klasztoru
doprowadziły przy znanej umiejętności gospodarowania cystersów do
nagromadzenia znacznych zasobów materialnych, dzięki którym mogły być
podjęte na szeroką skalę zakrojone prace budowlane. Prowadzono je też
konsekwentnie przez kilka stuleci, tak że mimo powtarzających się wojennych
zniszczeń klasztoru (Prusowie w 1226 i 1236, Krzyżacy w 1243, 1247, 1252, Husyci
w 1433, gdańszczanie w 1577, Szwedzi w XVII w.) powstaje stopniowo duży zespół
budynków mieszkalnych i gospodarczych, grupujących się w sąsiedztwie
rozbudowanego w XIV wieku (po pożarze w 1350 r.) do wielkich rozmiarów
kościoła.
Ten ostatni a także i inne wnętrza klasztorne wyposażano parokrotnie w cenne
dzieła sztuki. Z gotyckiego wystroju świątyni prawie nic się nie zachowało w
Oliwie; znaleźć natomiast można znaczną ilość rzeźb, obrazów i różnego sprzętu
kościelnego z epoki renesansu, baroku i rokoka. Dzieła te powstały głównie dzięki
niektórym opatom, a także kilku fundatorom świeckim. Wśród opatów
przodujące w tym względzie miejsce zajmują: Dawid Konarski (1589-1616), Jan
Grabiński (1630-1638), Aleksander Kęsowski (1641-1647), Michał Hacki (1683-
1703) i Jacek Rybiński (1740-1782). Na czoło świeckich fundatorów wybijają się
[ Pobierz całość w formacie PDF ]